TÖVBE
Rücu etmek, geri dönmek, pişman olmak, nedamet duymak, yaptığı
günahı bırakıp Cenab-ı Hakk'a yönelmek.
Asıl anlamı geri dönmek olup, tövbe kelimesinin türemişi olan
"tevvâb" kelimesi tövbe işini çok çok yapan anlamında aşırılık ifade eden ism-i
faildir. Yüce Allah'ın bir ismi, bir sıfatı olarak "et-Tevvâb" ise itaata
yönelerek Allah'a dönen kişinin istediği bağışlanmayı kabul edip, o tövbekâr
kulunu huzuruna alan ve onu affeden anlamındadır. Bu itibarla tövbe, kul
hakkında günahlardan dönmeyi, yüce Rabb'imiz hakkında da cezalandırmaktan
dönmeyi ifade eder, yani kul Rabb'ine döner, Rabb'i de onun bu yönelişini kabul
eder ve onu cezalandırmaktan vazgeçer. İşte bu mânâda "et-Tevvab" sıfatı,
kulların tövbelerini her yönelişlerinde rahmet ve mağfiretiyle kabul eden
demektir.
İslâm'da tövbe; birisi Allah, diğeri kul yönünden iki farklı
anlam taşır. Allah yönünden tövbe, yapılan kötülüğü, işlenen günahı veya
kabahati affedip bağışlamaktır. Kul yönünden, yaptığının kabahat veya günah
olduğunu bilip, onu bırakıp terk ederek Allah'a dönmek, yani O'nun emirlerine
uymak ve yasak ettiği şeylerden kaçınmak suretiyle Allah'a sığınarak O'ndan
affetmesini, bağışlamasını dilemek, yaptıklarından pişman olduğunu da belirterek
yalnız O'na yalvarmak demektir. Meselâ, bir kabahat, söz gelişi içki içmeyi sırf
bedenine yapmış olduğu bir zarardan dolayı veya malına yahut da şerefine zararı
dokunduğu için terk etmekte olduğu gibi, Allah rızası ve Allah korkusu
düşünülmeyecek olursa, bu gerçek mânâda tövbe sayılmaz. Çünkü tövbe, yaptığı
işin günah olduğunu, kusur veya kabahat olduğunu, suç işlediğini kabul etmekle
başlar. İşte bu anlamda tövbe, bir ibadet olarak da sadece yüce Rabb'imize
tahsis edilmelidir.
1- Bazı alimlere göre tövbe anlayışı
Gazâlî'ye (ö: 505/1111) göre tövbe, ilim, hâl ve fiil gibi
sırasıyla birbirini gerektiren üç şeyin birleşmesinden meydana gelen değişmez
ilâhî bir sünnettir.
İlimden maksat, günahların ve büyük zararların, kul ile
Allah'ın rahmeti arasında, Allah ile kulu birbirinden ayıran bir perde teşkil
ettiğini bilmektedir. İnsan kalbinde ve zihninde, bunu böylece kesin olarak
kavrayınca, yüce Rabb'ini, yani sevgili Mevla'sını kaybettiği için bir elem ve
acı duyar. Hele kusur ve kabahat kendi tarafında ise, bu üzüntüsü elem ve
ızdırabı daha da artacaktır. İşte Rabb'ini kaybedip O'ndan uzak kalmasına sebep
olan bu kusur ve kabahatından dolayı duyduğu acı ve çektiği eleme pişmanlık veya
nedamet denir.
Bu acı ve elem kalbini ve gönlünü iyice kapladığı zaman, yeni
bir hâl, yeni bir durum ortaya çıkar ki, bu da şimdiki, geçmiş ve gelecek
zamanla alakalı olan bir işi, bir fiili tasarlayıp kasıt ve niyet etmektir.
Şimdiki zamanla alakası, yapmış olduğu kabahatı hemen terk edip
bırakmaktır.
Gelecek zamanla alakası, kendisini Rabb'inden ayıran bu
kötülüğü veya kabahati ömrünün sonuna kadar asla yapmamaya azimli ve kararlı
olmaktır.
Geçmiş zamanla alakası ise, kaybettiğini, zararlarını iyilik
etmekle veya kâzâ etmekle telâfi etmeye çalışmaktadır.
İşte ilim burada tövbenin birinci unsurudur ki, bundan da
maksat imân ve yakîndir. Çünkü imân, günahların öldürücü bir zehir olduğunu akla
gösterip kalp ve gönüle tasdik ettirir. Yakîn ise bu tasdiki daha da
kuvvetlendirip şüpheyi ve zannı ondan uzaklaştırarak kalbe onu tam mânâsıyla
yerleştirir. Bu imânın nuru kalpde parladığı an, orada pişmanlık ateşini yakar.
Kalp bu iman nuru sayesinde yüce Rabb'inden ve O'nun sevgisinden uzaklaştığını
anlayınca acı duyar ve elem çeker. Böylece tövbe eden kimsenin kalbini bu
ayrılık ve sevgi ateşi öylesine yakmalıdır ki, bu ateşin verdiği heyecanla
kaybettiğini tekrar elde etmeye yönelsin.
Şu halde ilim, pişmanlık ile şimdiki ve gelecek zamanda bu işi
yapmamaya azimli olmak ve geçmişteki zararı da telâfiye çalışmak gibi birbirini
takip eden üç unsurdur ki, hepsine birden tövbe denir. Çok kere yalnız geçmişte
olan bir işe pişman olmaya tövbe demişlerse de, ilim onun evveli ve öncesidir;
kabahatı, günahı bırakıp terketmek de onun neticesidir. İşte bu manada sevgili
Peygamberimiz, "pişmanlık tövbedir" buyurmuştur. Çünkü pişmanlık, pişman olmayı
gerektirir ve onu neticeye götüren ilimden ve onu takibeden azim ve irade
gücünden uzak olamaz. İlimsiz ve azimsiz pişmanlık mümkün değildir. Bundan
dolayı tövbenin tarifinde "geçmiş hataların verdiği bir iç sancısıdır"
denilmiştir; zira bu, yalnız içteki, gönüldeki acı ve elemle ilgilidir.
Fahreddin er-Râzî (ö: 606/1209), "Mefatihu'l-Gayb" adlı
tefsirinde el-Keffal'den (ö: 507/1113) naklen tövbe için gerekli olan şeyleri
şöylece sıralıyor: 1- İşlediği bu günah olan işi veya kabahatı terketmek, 2-
Geçmişte, yani önceden yapmış olduğu bu işten veya kabahatı terketmek, 3- Bu
günah olan işin veya kabahatin bir benzerine asla bir daha dönmemeye azmetmiş
olmak, 4- Bütün bu şeylerin hepsini bir daha yapmaktan korkup çekinmek. İşte
bunların hepsi tövbe için muhakkak gereklidir." dedikten sonra sebeplerini de
şöyle açıklıyor: "1- Terk şunun için gereklidir, zira kul günah olan o işi veya
kabahatı terk etmezse, yapıyor demektir ki, bu durumda tövbe etmiş olmaz. 2-
Pişmanlık şu bakımdan lüzumludur, çünkü pişman olmazsa, yaptığı işe rızası,
gönlü var demektir. Bir şeye râzı olmak ise, çok kere onu yapmayı
gerektireceğinden yine tövbe etmiş olmaz, 3- İşlediği günahın bir benzerine
dönmemeye kararlı ve azimli olmak şunun için gereklidir, zira yaptığı iş
günahtır, günaha tekrar niyyet edip azmetmek de günahtır, 4- Korkuya gelince, bu
korku insana tövbe etmeyi emreder ve tövbe ederek bu işi kesip atmaktan başka
yol olmadığını hatırlatır. "
İşte Yüce Allah'ın, "Geceleyin secde ederek ve ayakta durarak
boyun büken, ahiretten korkup çekinen ve Rabb'inin rahmetini dinleyen kimse,
inkâr eden kimse gibi olur mu? Ey Muhammed de ki, bilenlerle bilmeyenler bir
olur mu? Doğrusu ancak akıl sahihleri öğüt alırlar" (ez-Zümer, 39/9) buyruğunu
kanaatimizce bu manada anlamak gerekir.
II- Müminler için tövbenin lüzumu Cenab-ı Hakk, Ey inananlar
(müminler) hepiniz Allah'a tövbe edin ki, korktuğunuzdan emin olup umduğunuza
kavuşasınız” (en-Nur, 24/31) buyurmaktadır.
Bu ve benzeri ayetlerde tövbenin butun müminlere emir ve
tavsiye edildiğini görüyoruz. Bunun sebep ve hikmetini Zemahşerî (ö: 538/1 114)
ve ondan nakleden Fahreddin er-Râzî şöyle açıklıyorlar: "Öncelikle zayıf
yaratılışlı kullar, Allah'ın her hususta olan tekliflerini, yani emirlerini ve
yasaklarını kendilerine hakim olup gayret etseler bile gereği gibi yerine
getiremezler ve böylece kendilerinin sebep olduğu kusur ve kabahatlerden de uzak
duramazlar. işte bundan dolayı tövbe ve istiğfar etmeyi Yüce Allah inananların
hepsine emir ve tavsiye ediyor. Tövbe edip bağışlanmayı diledikleri zaman,
kurtuluşa ulaşıp saadete ereceklerini ümit etmelerini de öğütlüyor. "
III- Müminlerin tövbesi nasıl olmalıdır?
Bu konuda Yüce Allah'ın Ey müminler (inananlar) yürekten tövbe
ederek (nasuh tövbe ile) Allah'a donün ki, Rabb'iniz kötülüklerinizi örtsün ve
sizi içlerinde ırmaklar akan Cennetlere koysun" (et-Tevbe, 9/8) buyruğuna dikkat
etmek gerekir.
Bu ayette geçen (nasûh tövbe) "yürekten, ihlasla tövbe edin"
sözlerini Zemahşerî şöyle açıklamıştır: "Tövbeyi kendilerine tavsiye edenler,
günahları mahvedecek ve aşırılıkları telâfi edecek şekilde tövbe ederler.
Kötülüklerden tövbe etmeleri, o şeylerin kötü olduğu içindir. Yaptığına pişman
olmak da çok şiddetli bir şekilde üzülmek demektir. Kötülüklerden birine bir
daha dönmemeye azmetmek de, sağılmış olan sütün hayvanın memesine dönmesi nasıl
mümkün değilse, öylece o günaha bir daha dönmemek anlamınadır. Bütün bunları
böylece içine sindirmek yürekten tövbe etmek demektir. el-Kelbî'ye (ö:146/763)
göre "nasûh tövbe", kalp ile pişman olmak, dil ile istiğfar etmek, beden ile de
onu terkederek yapmamak ve"ondan uzak durmaktır. Ayrıca pişmanlığından dönmemek
üzere gönül rahatlığına kavuşmaktır.
Gazzâlî'ye göre de ayette geçen "nasûh" kelimesi nasihat
kelimesiyle ilgili bir sözdür. Her türlü şâibeden uzak olarak tam bir ihlas
içerisinde Yüce Allah'a tövbe etmek anlamındadır.
Ayrıca, "Hiç şüphesiz Allah hem çok tövbe edenleri, hem de çok
temizlenenleri sever” (el-Bakara, 2/222) âyeti de tövbenin lüzum ve faydasına
işaret etmektedir. Sevgili Peygamberimiz de bir hadisinde Tövbe eden Allah'ın
sevgilisidir, günahlardan tövbe eden, hiç günah işlememiş gibidir" buyurmuştur.
Tövbenin nasıl olması hususunda Hz. Ali (r.a)'den şöyle bir rivayette
bulunuluyor: Bir gün bedevilerden biri Hz. Peygamberin mescidine girer ve
"Allah'ım, şüphesiz ben sana tövbe ve istiğfar ediyorum" der ve namazını kılar.
Bunu gören ve duyan Hz. Ali, adam namazını bitirince ona: "Ey kişi! Yalnızca dil
ile sür'atle yapılan tövbe, yalancıların tövbesidir, halbuki senin bu tövben,
tövbeye muhtaçtır" dedi. Bunun üzerine o kişi: "Ey müminlerin emiri, o halde
tövbe nedir?" diye sordu. Bunun üzerine Hz. Ali: "Tövbe şu altı şeyle mümkün
olur" dedi: 1- Geçmişte işlenmiş olan günahlardan pişman olmak ve yerine
getirilmemiş farzları iade etmek, 2- Başkalarına haksızlık ve eziyet etmeyi
bırakmak, 3- Husumet ve düşmanlığı kaldırmak, 4- Günah ve kabahatler içerisinde
büyüyen nefsi, Allah'a olan itaat içerisinde küçültüp ona hiçliğini kabul
ettirmek, 5- İtaatsizlik ve günah işlemenin sözde tadını çıkaran nefse, itaat
edip günahlardan uzak durmanın acılığını da tattırmak, 6- Gülüşlerinden her
birine bedel olmak üzere, ağlamak."
Hâl böyle olunca, şartlarına uygun olan bir tövbe, aynı zamanda
Allah için yapılmış bir ibadettir. Böyle olduğu için de kabûle şâyan olması
gerekir. Nasıl ki, şartlarına uygun olarak yapılan ibadetlerin kabûlü hususunda
tereddüde düşmüyorsak, şarlarına uygun bir tövbenin kabûlü için de tereddüt
gösterilmemesi gerekir.
Öyleyse Allah'a imân etmiş kişiler, bilerek veya bilmeyerek
günah işledikleri zaman hemen Allah'a yönelip tövbe etmekten çekinmemelidirler.
Çünkü ilgili ayet ve hadislerden anladığımıza göre Yüce Allah samimiyetle ve
şarlarına uygun olarak yapılan tövbeleri kabul eder, kullarını bağışlar. Ayrıca,
günahları bırakıp kendisine yönelenleri sever, zira günahkârlar için yüce
Allah'ın rahmet, mağrifet ve kereminden başka bir sığınak yoktur. Bu bakımdan
inananların tövbe etmekten korkmamaları, yaptıkları büyük veya küçük günahları
için ne zaman olursa olsun, geciktirmeden hemen Rab'lerine yalvarmaları, Allah'a
olan bu inançlarının gereği olmalıdır.
IV- Tövbenin zamanı ve tövbe etmenin faydaları
Günah işler işlemez hemen tövbenin gerekli olduğunda şüphe
yoktur; çünkü Allah'ın emir ve yasaklarına karsı itaatsizlik ederek isyan
etmenin az da olsa, imânı sarsacağı açıktır. Öyleyse, tövbenin de günah
işledikten hemen sonra yapılması gerekir. Zira, bu suretle yüce Allah'ı hemen
hatırlayan kimse, bu vesileyle imânına dönmüş ve onu kuvvetlendirme gayretine
girişmiş olur. Nitekim Yüce Rabb'imiz "Onlar fena birşey yaptıklarında veya
kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı anarlar, günahlarının bağışlanmasını
dilerler. Günahları Allah'tan başka bağışlayan kim vardır. Onlar yaptıklarında
bile bile direnmezler" (Âl-i İmrân, 3/135) ve "Kim tövbe edip güzel, yararlı
işler işlerse, şüphesiz o, Allah'a gereği gibi yönelip tövbe etmiş olur"
(en-Nisa, 4/17) buyurmaktadır.
Görülüyor ki, kötülükleri çoğaltacak işler yapılır yapılmaz
veya günah işlenir işlenmez hemen yüce Rabb'imizi anıp O'na yönelmemiz, O'na
iltica edip günahlarımızı affetmesi için O'na yönelmemiz, yaptığımız bu kötü
işlerden dolayı O'ndan utanıp korkmamız gerekmektedir. Ayrıca bu yaptığımız
şeylerde ısrar edip direnmemek lâzımdır. Eğer böyle yaparsak, hem günahlarımız
bağışlanır, gönlümüz rahat ve huzura kavuşur, hem de bu anlayış ve inanç
sebebiyle başka kötü birşey yapmaktan uzak dururuz. İşte bizde hasıl olan bu
şuur ve kuvvetli imân, bizi isyan etmekten ve tekrar günah işlemekten
alıkoyacaktır ve böylece bir daha tövbe etmeye de ihtiyaç duymayacağız. Ancak
Allah katında daha da yüksek derecelere ulaşmak için, şükreden bir kul olarak
O'na sığınıp yalvaracağız. Günahın hemen akabinde tövbe edip ısrar etmemenin
zorunlu olmasındaki fayda ve hikmetler açıkça görüldüğü gibi kısaca
şunlardır:
Bir defa, günahlara dalarak yüce Yaradanını unutmuş olan kul,
tövbe etmekle Allah'ın hatırlamış ve O'nun emirlerini yerine getirip,
yasaklarından kaçınmayı zorunlu bir vazife bilerek, bu şuur içerisinde Allah'a
olan inancını yeniden kuvvetlendirmek suretiyle, bu inancının gereği olan iş ve
davramşları da yerine getirmeye başlamıştır. ikinci olarak, bu kul, işlemiş
olduğu günahlarına bakarak, "Ben Allah'ın kötü kulu oldum" düşüncesiyle
ümitsizliğe kapılarak daha fazla günah işlemekten kurtulur, bu yeni ümit ve
inançla Rabb'ine daha fazla bağlanıp yaklaşarak emirlerini yerine getirmeye ve
yasak ettiklerinden kaçınmaya son derece gayret gösterir. Çünkü insanoğlu
geleceğe dönük olan ümit ve hayalleriyle hayatını devam ettirmektedir. Bu ümit
ve hayalleri yıkılmış bir insanın, dünyanın çeşitli dertleri ve zorlukları
altında hayatını sürdürmesi gittikçe zorlaştığı için, ya devamlı olarak
başkalarına zararlı olmakta veya kendi canına kıymaktadır. Pekâlâ bilinir ki,
insanları hayata bağlayan unsurların başında ümit ve inanç gelmektedir. İşte
tövbe eden kişi yitirdiği bu ümit ve inancını yeniden kazanarak hayata
bağlamakta ve yaşayışında ortaya çıkan acı ve tatlı durumlara katlanma konusunda
yerine göre sabredip, yerine göre mutlu olmasını başarabilmekte ve başkalarına
da her bakımdan faydalı olmaya çalışmaktadır. Nitekim yüce Rabb'imiz bu hususu
şöyle müjdelemektedir: "Onların hareketlerinin karşılığı Rab'lerinden bağışlanma
ve içlerinde ırmaklar akan, temelli kalacakları Cennetlerdir. Böyle yapıp
davrananların mükafatı ne güzeldir" (Âl-i İmrân, 3/136).
Görüldüğü gibi yüce Rabb'imiz gereği gibi tövbe edenlerin
tövbesini kabul edip onları mükafatlandıracağını, böyle davrandıkları takdirde
yarınlarından emin ve güvenli olacaklarını, yitirdikleri ümitlerini yeniden ele
geçireceklerini açıkça haber vermektedir. Rabb'imizin böyle bir mükafatına
kavuşmak, insanı hayata bağlayan ne büyük bir mutluluktur.
İste bu bakımlardan tövbe etmenin insan hayatındaki rolü pek
büyüktür. Onu yeniden hayata bağlayan, ona ümit ve yaşama isteği veren, onu
Allah'ına yöneltip inanç ve imânını kuvvetlendiren, onu toplum içinde, Allah'tan
korkup Peygamberini seven ve onların istediği gibi hareket eden kullarıyla
birlikte mutlu olarak güven içinde yasamaya sevkeden, doğru dürüst bir insan
olarak herkesin hakkını gözeten ve kendi hakkettiğine razı olan, haksızlığa
uğramalarına sebep olduğu kişilere haklarını iâde edip onlarla helallaşarak
onların dostluğunu kazanan bir kişi haline gelmesi, tövbe etmesiyle mümkün
olmaktadır.
Yine bu cümleden olarak yüce Rabbimiz, tövbesi kabul
edilmeyenler hakkında da şöyle buyuruyor: "Yoksa kötülükler yapıp yapıp da
nihayet ölüm kendilerine gelip çatınca, "şimdi tövbe ettim " diyenler ile kâfir
olarak ölenlerin tövbesi makbul değildir. İşte onlara elem verici azap
hazırlamışızdır” (en-Nisa, 4/18).
Bu ayetten anlaşıldığına gòre, kötülükleri işlemeye devam etmek
suretiyle günahlarını çoğaltıp duran ve bu durumda iken ölüm kendisine gelip
çatınca, "Yarabbi, işte şimdi tövbe ettim" diyen kimse ile inkârcı bir kişi
olduğu halde tövbe ederek imân etmeden ölen kimseler aynı değerdedirler ve
bunların tövbeleri Allah tarafından kabul edilmez. Bunların her ikisi de
Allah'ın şiddetli azabıyla karşı karşıya kalacaklardır, fakat çekecekleri azabın
derecesi belki birbirinden farklı olacaktır.
Ölüm anı kendisine gelip çatıncaya kadar tövbesini geçiktirip
tövbe etmeyenin kâfir olarak ölenle bir tutulması, kanaatımızca şu sebebe
dayanmaktadır: Ölümün gelip çatması, ahiret hallerinin ilkidir. Pek kısa bir
süre sonra ruhunu teslim edip ahirete göçecek ve iyi veya kötü bir iş yapmaya ne
fırsatı, ne de gücü olacaktır. Bunun böyle olduğunu haber veren pek çok ayet
vardır. Meselâ, "Onlardan birine ölüm gelince, "Rabb'im beni geri çevir, belki
yapmadan bıraktığımı tamamlar iyi iş işlerim" der. Hayır, bu söylediği sadece
kendi lâfıdır " (Mü'minun, 23/99-100) buyurulmaktadır. Ayrıca: Mü'min, 40/185;
Yûnûs, 10/90-91; Münafıkun, 63/10 ayetleri de bu mânadadırlar. Bu manada çeşitli
hadis-i şerifler de vardır. Meselâ Ebû Eyyûb, Hz. Peygamber'den şöyle bir
rivayette bulunuyor: "Yüce Allah kulunun tövbesini, ölüm anında boğazında
hırıltı başlamadıkça, kabul eder".
İşte yüce Allah, böyle bir durumda tövbeyi kabul etmeyeceğini,
bunun dışındaki hâl ve durumlarda tövbeyi kabul edeceğini haber vermektedir.
Öyleyse, tövbeyi geciktirmek, bu bakımdan hiç de doğru değildir. "Allah 'a göre
şu kimseler bir tövbesi makbuldur ki, cahillikle bir kötülük yapıp hemen
ardından dönerler" (en-Nisa, 4/17) ayetinde belirtildiği gibi günahların
hemen arabinde tövbe etmek inananların lehine olmakta ve böyle bir tehlike söz
konusu olmamaktadır. Pekalâ bilindiği gibi, ölümün ne zaman ve nerede gelip
çatacağı bizce malum değildir. Bundan dolayı tövbe konusunda acele etmek yine
insanların yararınadır. |